انواع اوراق بهادار

طبق قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران ، هر نوع ورقه یا مستندی است که متضمن حقوق مالی قابل نقل و انتقال برای مالک عین یا منفعت آن باشد. شورای عالی بورس، وظیفه تعیین و اعلام اوراق بهادار قابل معامله را بر عهده دارد.

در ایران انواع اوراق بهادار چندان متنوع نیستند و عبارت اند از : سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم، اوراق مشارکت، مشتقات، اختیار معامله، قرارداد آتی، صکوک و سهام جایزه می باشد و اگر به لحاظ نوع دارایی ، بازار اوراق بهادار را مورد بررسی قرار گیرد؛ به سه بخش کلی بازار اوراق بدهی (قرضه)، بازار حقوق صاحبان سهام (اوراق سهام) و بازار ابزارهای مشتقه تقسیم کرد.

اوراق حقوق صاحبان سهام

این اوراق نشان دهنده میزان مالکیت سرمایه گذاران در یک شرکت است و در میان اوراق بهادار موجود، سهام متداول ترین ورقه بهادار محسوب می شود. تقسیم بندی متفاوتی برای سهام وجود دارد؛ از نظر شکل به دو دسته سهام با نام (نام خریدار در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت ثبت شود) و بی نام (در وجه حامل تنظیم می شود و دارنده سند مالک آن است و برای انتقال آن کافی است سند مذکور به شخصی دیگر تحویل داده شود) تقسیم می شوند.

از نظر ماهیت آورده به سهام نقدی (در قبال آورده نقدی (پول) سهامداران به شرکت، سهم نقدی به آنها تعلق می گیرد) و غیر نقدی(در قبال آورده غیرنقدی به آورنده مال، سهام غیرنقدی آنها تعلق می گیرد) طبقه بندی شده و از منظر حقوقی به دو نوع سهام عادی و ممتاز تقسیم می شوند.

سهام عادی: این سهم  دارای ارزش اسمی بوده و تعداد سهام منتشر شده هر شرکت برابر است با سرمایه ثبت شده شرکت تقسیم بر ارزش اسمی. شرکت های پذیرفته شده در بورس از طریق عرضه اولیه، سهام خود را به فروش می رساند.

سهام داران به نسبت تعداد سهام عادی خود مالک شرکت هستند و سهام دار به نسبت مالکیت خود در مجمع عمومی شرکت دارای حق رأی است. سهام عادی فاقد زمان سر رسید بوده و ناشر آن ملزم به بازخرید اوراق نیست.

صاحبان سهام عادی بیشترین ریسک سرمایه گذاری در شرکت را متحمل خواهند شد، زیرا در صورت زیان ده بودن شرکت، ارزش بازاری و ذاتی سهام عادی کاهش خواهد یافت و همچنین در صورت فروش دارایی های یک شرکت پس از پرداخت بدهی های شرکت و پرداخت حقوق صاحبان سهام ممتاز آنچه باقی می ماند به صاحبان سهام عادی شرکت پرداخت می شود. از دیگر ویژگی سهام عادی این است که دارندگان دارای حق تقدم در خرید سهام جدید دارای اولویت خواهند بود.

سهام جایزه: زمانی که افزایش سرمایه شرکتی از محل اندوخته نقدی باشد، در این شرایط به جای اعطای حق تقدم خرید به سهامداران عادی به آنها سهام جایزه تعلق می گیرد و در این روش برخلاف روش حق تقدم، سهامداران هیچ مبلغی به شرکت پرداخت نمی کنند.

سهام ممتاز: نوعی سهام است که سود مشخص دارد و بطور معمول به سهام ممتاز سود از پیش تعیین شده و ثابتی تعلق می گیرد. از نظر پرداخت سود بر سهام عادی اولویت دارد یعنی در حقیقت پس از پرداخت سود سهام ممتاز، سهام عادی دریافت خواهد شد، اما معمولاً در مجمع عمومی شرکت دارای حق رأی نیست.

ابزارهای مشتقه

این ابزار به خودی خود ارزشی ندارند و ارزش آنها از دارایی اصلی دیگری تعیین می شود و از آنها مشتق می گیرد. در حقیقت بر اساس یک دارایی اصلی این اوراق بهادار فرعی ایجاد می شود. ارزش این اوراق براساس نوسانات دارایی های مبنا تعیین می شود.

رایج ترین این دارایی های مبنا عبارت اند از : سهام، طلا، کالا، ارز و.. این اوراق با وجود آنکه ارزش ذاتی ندارند ولی مانند یک اوراق بهادار مستقل در بورس معامله می شوند، امروزه چهار نوع اوراق مشتقه اصلی مورد معامله قرار می گیرد که شامل قراردادهای اختیار معامله، قراردادهای آتی، قراردادهای سلف و قراردادهای معاوضه می باشد.

اختیار معامله: این نوع اوراق بیان کننده نوعی حق هستند که می توان در صورت لزوم از آنها استفاده نمود. اختیار معامله قراردادی است که به خریدار آن، اختیار (و نه اجبار) خرید یا فروش یک دارایی معین را در قیمت تعیین شده تا یک زمان مشخص اعطا می کند. از سوی دیگر فروشنده اختیار معامله اجبار دارد که تا پیش از انقضای مهلت آن، هر زمان که خریدار تمایل به اجرای قرارداد داشت، مفاد قرارداد را اجرا کرده و دارایی معین شده را در قیمت تعیین شده معامله کند. به عبارت دیگر فروشنده متعهد و خریدار مختار است، ولی اگر معامله را فسخ کند به اندازه قیمت اختیار معامله ضرر می کند.

اختیار معامله دو نوع کلی دارد اختیار خرید و اختیار فروش. اختیار خرید به دارنده این حق را می دهد که در صورت تمایل بتواند دارایی پایه را که در واقع همان مورد معامله است در سررسید از طرف دیگر طلب کند. اختیار فروش نیز به دارنده این حق را می دهد که در صورت تمایل بتواند دارایی پایه را در سر رسید به طرف دیگر عرضه کند.

قرارداد آتی: قراردادی است که در آن خریدار و فروشنده یا یکدیگر توافق می کنند که مقدار معین از کالا با کیفیت مشخص را با قیمت معلوم در تاریخی مشخص در آینده معامله کنند، یعنی در حقیقت کالا و پول در آینده پرداخت می شود ولی در زمان معامله مقدار پول تعیین می شود.

در این معاملات دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل کنند، خریدار معمولاً نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید بنابراین در صورت عدم ایفای تعهد، قرارداد ابطال شده و وجه مورد نظر که عموماً نزد واسط به عنوان ضمانت انجام تعهدات و حسن انجام قرارداد از سوی طرفین گذاشته می شود (اتاق پایاپای- نهاد تسویه) به طرف مقابل داده می شود.

قرارداد سلف: قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند که در یک تاریخ مشخص و با یک قیمت مشخص یک کالا با کیفیت مشخص را مبادله کنند در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل کنند. معاملات سلف به نوعی در شمار قراردادهای آتی قرار می گیرند و در اغلب کشورها از انجا که معاملات سلف در خارج از بورس انجام می شود فاقد استانداردهای لحاظ شده در قراردادهای آتی هستند.

لذا دو طرف معامله می توانند قرارداد را به نحو دلخواه و بر اساس نیاز خود بصورت توافقی تنظیم کنند. در حقیقت معامله سلف عبارت است از اینکه کالا و جنسی بصورت نقدی خریداری شود ولی تحویل آن در آینده باشد. همانطور که بیان شد در معاملات آتی، اتاق پایاپای (نهاد تسویه) وجود دارد که مبلغی را به عنوان ودیعه از هر دو طرف در هنگام عقد قرارداد دریافت می کند در حالی که در سلف نهاد تسویه موجود نیست و هر طرف مستقیماً نسبت به دیگری مسئول هستند.

قراردادسوآپ (معاوضه):

سوآپ در لغت به معنای معامله پایاپای ، معاوضه، مبادله کردن و… می باشد و در اصطلاح توافقی بین دو شرکت برای معاوضه جریان نقدی در آینده است و در حقیقت در این قرارداد تاریخ پرداخت و چگونگی محاسبه جریان‌های نقدی که باید پرداخت شود مشخص است. جریان‌های نقدی همان ارزش آتی کالاهایی است که قرار است معامله شوند. این روش به طرفین معامله کمک می کند تا در مقابل ریسک نوسانات نرخ ارز مقاوم‌تر بوده و آن را بهتر مدیریت کنند.

یعنی به‌‌جای اینکه دو کشور با یک نرخ در زمان حال معاملات خود را انجام دهند، با درنظر گرفتن یک نرخ متوسط و پرداخت‌های دوره‌ای ارز دو طرف معامله به مدیریت ریسک‌های ناشی از نوسانات نرخ ارز اقدام می‌کنند. سوآپ انواع مختلفی دارد که عبارت اند از : سوآپ ارز، سوآپ انواع کالا، سوآپ نرخ بهره و… در حال حاضر اکثر قراردادهای مشتقات خارج از بورس بصورت سوآپ انجام می شود.

بازار اوراق مبتنی بر بدهی (قرضه)

در حقیقت بنگاه های اقتصادی به دو روش می توانند وجه مورد نیاز خود را به عنوان قرض دریافت کنند:

• دریافت وام از بانک ها در قبال وثیقه کردن اموال
• دریافت وام از اشخاص حقیقی و حقوقی در ازای انتشار اوراق بدهی

امکان دوم در بستر بازار مبتنی بر اوراق بدهی صورت می گیرد و این اوراق قابلیت معامله دارند و بیانگر مبلغ وام با سود مشخص می باشند.

اوراق قرضه

اوراق قرضه اسنادی هستند که به موجب آنها ناشر متعهد می شود مبالغ معینی (بهره سالانه) را در فاصله زمانی مشخص به دارنده پرداخت کنند و در زمان سر رسید نیز اصل مبلغ را بازپرداخت کند. این اوراق در بازارهای بسیار بزرگ بدهی معامله می شوند و با سرعت بسیار زیادی در حال رشد هستند. این اوراق براساس ویژگی های مختلفی قابل تقسیم اند از جمله می توان به زمان سررسید، نرخ بهره، ماهیت وام گیرنده، میزان انتشار و… اشاره نمود.

دارندگان این اوراق برخلاف صاحبان سهام عادی، ادعای مالکیت یا حق رأی در شرکت را ندارند و در واقع فقط وام دهندگان به ناشر هستند، آنها پول خود را به ناشر قرض می دهند و در عوض بهره دریافت می کند. اوراق قرضه هم اکنون در ایران منتشر نمی شود و در مقابل اوراق با درآمد ثابت از قبل اوراق مشارکت، اوراق صکوک و… که با قوانین اسلامی مطابقت دارد، منتشر می شود.

اوراق مشارکت: این اوراق بیانگر مشارکت دارنده ی آن در یک طرح می باشد. این اوراق که معمولاً بانام می باشند و مانند سهام ممتاز دارای نرخ سود اسمی است که در زمان و موعد مشخص و قیمت معین برای تأمین مالی بخشی از منابع مالی در جهت اجرای طرح توسعه ای دولت، شهرداری ها، شرکت های بزرگ دولتی و خصوصی و تحت نظارت بانک مرکزی منتشر می شود و بازپرداخت آن توسط بانک ها و دولت تضمین می شود .

این اوراق توسط عرضه عمومی به سرمایه گذاران واگذار می شود. در زمان سر رسید این اوراق، مبلغ اسمی این اسناد به سرمایه گذار داده می شود.

بنابراین می توان تفاوت های اوراق مشارکت با اوراق قرضه را به دلیل تعیین بهره مشخص دانست. اوراق قرضه سود مشخصی دارد و همانطور که بیان شد، ماهیت آن مطابق با قوانین بانکداری اسلامی نیست در حالی که وجوه دریافتی در اوراق مشارکت حتما در طرح های مشخص تولیدی، عمرانی یا خدماتی بکار گرفته می شود و سود قطعی آن بعد از پایان طرح محاسبه و به سرمایه گذاران پرداخت می شود.

اوراق قرضه دولتی معمولاً کم ریسک و با بهره پایین می باشد و در مقابل اوراق قرضه شرکت های خصوصی، با توجه به نوع رده بندی شرکت ها، دارای نرخ بهره ی بالاتری نسبت به اوراق دولتی می باشد، برای نمونه شرکت هایی که ریسک بالاتری دارند نرخ بهره ی اوراق قرضه ی بالاتری نیز دارند.

اوراق اسلامی (صکوک): همانطور که بیان شد اوراق قرضه با توجه به نرخ بهره مشخص از نظر اسلامی مشکل دارد و از آنجا که اوراق مشارکت به پشتوانه طرح فیزیکی منتشر می شوند و در زمان های دیگر که شرکت ها به خرید دارایی و تأمین نقدینگی نیازمند هستند، مورد استفاده نخواهند بود، در حقیقت اوراق صکوک در حقیقت پاسخی به رفع نیازهای مالی شرکت ها است.

این اوراق براساس قوانین اسلامی طراحی و منتشر می شوند و ناشر این اوراق گواهی را به سرمایه گذران می فروشد و سپس آن را با قیمت مشخص از خریداران اجاره می کند. همچنین فروشنده متعهد می شود در تاریخی مشخص، اوراق را با قیمتی معلوم از خریداران بازخرید کند. بنابراین نقدینگی ناشر از طریق این انتشار افزایش خواهد یافت.