معرفی بازار سرمایه ایران

تاریخچه بازار سرمایه ایران

به دنبال تحولات اقتصادی و اجتماعی دهه ۱۳۴۰ و ایجاد ثبات نسبی در سال ۱۳۴۱ و شروع حرکت اقتصاد ایران به سمت اقتصاد مبتنی بر بازار و افزایش فعالیت‌های صنعتی در آن دوره که تأمین مالی آن‌ بدون شک نیازمند بازارها و ابزارهای جدید بود.

ایجاد بورس اوراق بهادار در دستور کار قرار گرفت و قانون تأسیس آن در اردیبهشت ۱۳۴۵به تصویب مجلس شورای ملی رسید و در بهمن ماه سال ۱۳۴۶ ، حدود یک سال بعد از ابلاغ قانون تشکیل بورس، این سازمان به‌ عنوان یکی از ابزارهای متکی به‌ نظام بازار آزاد تاسیس شد تا بخش خصوصی را تشویق به حضور در اقتصاد ایران کند و فعالیت خود را با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران، شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباس‌آباد به‌طور رسمی آغاز کرد.

سیر تحولات بورس ایران

 تحولات بورس ایران را می توان به چهار دوره زمانی تقسیم کرد.

دوره ی نخست از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷، یازده سال فعالیت بورس تا قبل از انقلاب اسلامی می باشد که تعداد شرکت ها و موسسه‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار از ۶ بنگاه اقتصادی با سرمایه ۶/۲ میلیارد ریال به ۱۰۵ بنگاه سرمایه‌ایی و با سرمایه بیش از ۲۳۰ میلیارد ریال افزایش یافت.

با پیروزی انقلاب اسلامی بورس وارد فضای جدید شد و تعداد بنگاه‌ها به ۵۶ شرکت در پایان سال ۱۳۶۷ کاهش یافت. علت این امر را می توان ملی شدن بانک ها، بیمه و بسیاری ازصنایع، بنگاه های اقتصادی و رکود شدید اقتصاد و در نهایت بازار سرمایه طی هشت سال جنگ تحمیلی دانست.

از سال ۶۸ تا ۷۵ بر اساس تصمیمات و مصوبات دولت که مبتنی بر برنامه پنج سال اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بود، شرکت های دولتی به عرضه سهام از طریق شبکه بانکی و عرضه سهام به کارگران پرداختند که همین امر منجر به فراگیر شدن عملیات بورسی در کشور شد و تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس از ۵۶ بنگاه به ۲۴۹ بنگاه در پایان این دوره رسید.

از سال ۷۶ بورس وارد دوره ی جدیدی شد و آن هم ناشی از اصلاح سیاست های مبتنی بر گسترش بازار سرمایه توسط دولت بوده است.

اقدام های انجام شده دولت اصلاحاتی مانند تغییر و بهبود رویه های مقرراتی و نظارتی، کوشش برای هماهنگ سازی سیاست گذاری ها با نیاز واقعی بازار سرمایه و در رأس آن ها اصلاح ساختاری خود سازمان بورس می باشد.

اما گام بلند اصلاح قانون بورس و اوراق بهادار پس از حدود ۴۰ سال با رونق و شکوفایی این بازار در سال ۱۳۸۳ با تصویب قانون جدید بازار اوراق بهادار توسط مجلس شورای اسلامی برداشته شد، که در قانون جدید تنوع در ابزارهای مالی و نظارت قانونمند بر ارکان و نهادهای فعال در بازار سرمایه و… ایجاد شد. در ادامه از دیگر نقاط عطف بورس راه اندازی سامانه معاملات آنلاین در سال ۱۳۸۹ می باشد.

بازار سرمایه ایران

سازمان بورس و اوراق بهادار خود تحت نظارت شورایی بنام شورای عالی بورس فعالیت می کند. این شورا وظایف متعددی دارد که یکی از مهمترین آن ها تأمین و نظارت بر عملکرد بورس های مختلف می باشد.

امروز، چهار بازار بورسی فعال در کشور که تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می کنند عبات اند از: بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی. در حال حاضر در کشور بورس ارز برای معاملات و تبادلات و سرمایه گذاری ارزهای خارجی به شکل مرسوم جود ندارد و خرید و فروش ارز بصورت دستی در بازار آزاد و صرافی ها انجام می شود.

بورس اوراق بهادار تهران، بازاری رسمی است که در آن خرید فروش سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس و اوراق مشارکت انجام می شود.

در این بازار قیمت سهام بر اساس تقاضا و عرضه تعیین می شود. این شرکت ها بر اساس شاخص های آماری مانند سهام شناور آزاد، سود آوری و… به دو دسته بازارهای اول و دوم تقسیم می شوند. بازار اول از دو زیر مجموعه ی تابلو اصلی و فرعی تشکیل شده‌ است و پذیرش سهام عادی در بورس، صرفاً در یکی از تابلوهای بازار اول یا در بازار دوم صورت می‌پذیرد.

متقاضی در صورت دارا بودن شرایط عمومی پذیرش سهام عادی، با توجه به شرایط خاص پذیرش سهام در هر یک از این بازارها مانند میزان سرمایه ثبت شده، تدوام یا تغییر موضوع فعالیت، سود آور مستمر و… باید تقاضای پذیرش خود در تابلو اصلی یا فرعی بازار اول یا در بازار دوم به بورس ارائه کند. شرکت ها می توانند در رتبه بندی های سازمان بورس جا به جا شوند مثلا با پیشرفت به تابلوی اصلی بازار اول انتقال پیدا کنند یا حتی از بازار اخراج شوند.

فرابورس، تا قبل از راه اندازی فرابوس دسترسی سریع و آسان به بازار اوراق بهادار برای تعداد عمده ای از شرکت های سهامی میسر نبود، بنابراین این بازار با ساختار و جایگاهی شبیه بورس، سبب گسترش معاملات شد.

این بازار مشابه به بازار بورس است با این تفاوت که شرایط پذیرش و مقررات معاملاتی در بازار فرابورس به مراتب ساده تر می باشد. به عبارت دیگر شرکت هایی که شرایط لازم برای ورود به بورس تهران را نداشته باشند، می تواند با حداقل شرایط و سهولت بیشتری به فرابورس وارد شوند.

فرابورس دارای پنج بازار ؛ اول، دوم، سوم (عرضه)، بازار ابزارهای نوین مالی و بازار پایه می باشد. پذیرش سهام شرکت های سهامی عام صرفاً در بازارهای اول و دوم و پذیرش سایر اوراق بهادار صرفاً در بازار ابزارهای نوین مالی صورت می گیرد. بازار سوم جهت عرضه یکجا و پذیره‌نویسی اوراق بهادار می باشد، در بازار سوم انجام عرضه مستلزم گذراندن فرایند پذیرش نبوده و تنها با انجام تشریفات اداری در بازار فرابورس امکان پذیر می باشد.

بازار پایه جهت درج و نقل و انتقال سهام شرکت‌هایی است که بر اساس الزام بند ب ماده نود و نه برنامه پنجم توسعه که بیان دارد معاملات اوراق بهادار ثبت شده در سازمان فقط در بورس ها و بازارهای خارج از بورس دارای مجوز و با رعایت مقررات معاملاتی هر یک از آنها حسب مورد امکان پذیر بوده و معاملۀ اوراق بهادار مذکور بدون رعایت ترتیبات فوق فاقد اعتبار است، مشمول ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار بوده و امکان پذیرش در یکی از بازارهای بورس یا فرابورس را ندارند.

بورس کالا، بازاری است که در آن خرید و فروش مواد خام و اولیه کالاهای معینی مانند محصولات کشاورزی و صنعتی بصورت نقدی با استفاده از ابزارهای مناسب، نسیه و فراهم سازی تسهیلات مالی و استفاده از مکانیزم سلف در جهت کسب نقدینگی بنگاه های تولیدی انجام می شود.

در حقیقت بورس کالا به عنوان عاملی مؤثر برای کاهش ریسک تولیدکنندگان کالاو مصرف کنندگان عمده در بازار از طریق اتاق پایاپای، افزایش شفافیت در اثر تقابل و تعامل مستقیم عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان، حذف واسطه گری و واسطه های غیر ضروری و بیان وضعیت اقتصادی از طیق معاملات و تصمیم گیری برای فعالان اقتصادی براساس اطلاعات و معاملات صحیح شناخته می شود.

بورس انرژی، این بورس به عنوان یک بورس کالایی است که امکان انجام معاملات حامل‏های انرژی (نفت، گاز، برق و سایر حامل‎های انرژی) و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای مذکور در آن وجود دارد و دارای دو بازار فعال فیزیکی شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل های انرژی و بازار مشتقه، شامل قراردادهای آتی، اختیار معامله، سلف و… از طریق دو بخش داخلی و بین المللی می باشد.

انجام معامله در بورس انرژی قوانین خاصی دارند برای نمونه مشتریان حقیقی امکان خرید در بازار فیزیکی را ندارد  بجز در اوراق سلف که افراد حقیقی هم حق خرید دارند.